Psychologia

Psychoterapia. Teoria

Psychoterapia. Teoria - Pierwszy tom omawia główne nurty teoretyczne psychoterapii (psychoanaliza, podejście poznawczo-behawioralne, humanistyczno-egzystencjalne, systemowe) i znaczące szkoły (m.in. NLP, podejście ericksonowskie, bioenergetyka, psychologia transpersonalna i zorientowana na proces); przybliża proces psychoterapii, ważniejsze zjawiska występujące w psychoterapii oraz techniki głównych nurtów i inne techniki terapeutyczne (muzykoterapia, psychodrama, wizualizacje, analiza marzeń sennych).

Podręcznik otrzymał nagrodę za najlepszą książkę akademicką z zakresu psychologii i nauk społecznych przyznaną przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej.



Autorzy podręcznika pod red. prof. Lidii Grzesiuk otrzymali Nagrodę zespołową I stopnia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za rok 2007.

Spis treści

Psychoterapia. Teoria - red. Lidia Grzesiuk

Wprowadzenie - Klasyfikacja nurtów psychoterapii (Lidia Grzesiuk, Urszula Jakubowska)

Część I. NURTY TEORETYCZNE I SZKOŁY PSYCHOTERAPII
1. Psychoanaliza (Zbigniew Sokolik, Zenon Waldemar Dudek)
2. Terapia behawioralno-poznawcza (Jadwiga Rakowska)
3. Terapia humanistyczno-egzystencjalna (Urszula Jakubowska)
4. Terapia systemowa (Lidia Grzesiuk, Urszula Jakubowska)
5. Studia przypadków (Urszula Jakubowska, Zbigniew Sokolik)
6. Inne szkoły psychoterapeutyczne (Lidia Grzesiuk, Urszula Jakubowska, Piotr Olaf Żylicz, Bogna Szymkiewicz)
7. Psychoterapia z perspektywy neurobiologicznej (Sławomir Murawiec)

Część II. PRZYGOTOWANIE DO PSYCHOTERAPII I JEJ PRZEBIEG
8. Przygotowania do rozpoczęcia psychoterapii (Ewa Trzebińska)
9. Ogólna charakterystyka procesu psychoterapii (Ewa Trzebińska)

Część III. PROCESY I ZJAWISKA W PSYCHOTERAPII
10. Dynamika relacji pacjent - terapeuta (Lidia Grzesiuk)
11. Zjawisko oporu pacjenta przed zmianą (Lidia Grzesiuk)
12. Doświadczenie katharsis, odreagowanie i ekspresja „ja" (Lidia Grzesiuk)
13. Wgląd, samopoznanie i schematy poznawcze w terapii (Lidia Grzesiuk)
14. Procesy warunkowania i społecznego uczenia się w terapii (Lidia Grzesiuk)

Część IV. PODSTAWOWE TECHNIKI I PROCEDURY PSYCHOTERAPII
15. Techniki psychoanalityczne (Lidia Grzesiuk, Zbigniew Sokolik)
16. Techniki behawioralno-poznawcze (Lidia Grzesiuk)
17. Techniki podejścia humanistyczno-egzystencjalnego (Lidia Grzesiuk)
18. Techniki innych szkół psychoterapii (Lidia Grzesiuk)
19. Inne techniki psychoterapii (Elżbieta Galińska, Lidia Grzesiuk, Zenon Waldemar Dudek)

Wstęp

do książki Psychoterapia. Teoria
pod red. Lidii Grzesiuk


Niniejsza książka jest pierwszą z trzech, które składają się na akademicki podręcznik psychoterapii, stanowiący jedną całość merytoryczną i dydaktyczną. Kolejne woluminy, wydawane jako odrębne pozycje, zostały zatytułowane: Psychoterapia. Teoria, Psychoterapia. Praktyka oraz Psychoterapia. Badania i szkolenie. Są one poświęcone: (1) koncepcjom teoretycznym, (2) praktyce psychoterapeutycznej stosowanej zwłaszcza wobec osób dorosłych z zaburzeniami neurotycznymi, schizofrenicznymi, z zaburzeniami z pogranicza nerwicy i psychozy (borderline), depresyjnymi, z zaburzeniami odżywiania oraz będącymi skutkiem traumy (m.in. seksualnej), a także z nowotworami, stosowanej również wobec dzieci, młodzieży i rodzin, oraz (3) badaniom empirycznym i szkoleniu w psychoterapii. Podział na trzy książki tworzące podręcznik akademicki jest podyktowany rozległością materiału teoretycznego, praktycznego i badawczego, jaki został opracowany w ciągu ostatnich kilku lat przez zespół ponad dwudziestu autorów. Przekazywany w ręce Czytelnika podręcznik odzwierciedla rozwój psychoterapii jako złożonej dyscypliny teoretycznej i praktycznej oraz przedmiotu szkoleń i badań naukowych.

Niniejsza książka i dwie kolejne, które ukażą się niebawem, są przeznaczone głównie dla studentów psychologii zainteresowanych psychologią kliniczną człowieka dorosłego, psychoterapią oraz dla psychoterapeutów praktyków. Mogą one być także cenną pomocą dydaktyczną dla studentów i praktyków dziedzin pokrewnych: pedagogiki, resocjalizacji, psychiatrii i in.

Jak podaje Józef Pieter (1963), pojęcie „psychoterapia" wywodzi się z dwóch greckich określeń: psyche (dusza) i therapein (leczyć). W potocznym ujęciu psychoterapia bywa traktowana jako pewien rodzaj rozmowy przeprowadzanej przez życzliwie ustosunkowaną osobę, jako dawanie rad, wspieranie, pocieszanie, uspokajanie, podtrzymywanie na duchu tego, kto nie potrafi uporać się ze swoimi kłopotami, po to, by złagodzić jego trudności (por. Grzesiuk, 2000a; 2000b). W szerokim sensie psychoterapia jest ujmowana jako ta dziedzina kultury, która skupia w sobie najogólniejsze pytania dotyczące natury ludzkiej, zdrowia i choroby człowieka oraz koncentruje się na cierpiącej, poszukującej pomocy jednostce (Rosińska, Olender-Dmowska, 1997). Przyjmuje się, że koncepcje psychoterapeutyczne wyrastają z kultury i społeczeństwa, w jakim powstały; są zawsze w pewnym stopniu jego odbiciem (Bohdanowicz, 1999).

W znaczeniu węższym pojęcie to jest ujmowane przez psychoterapeutów jako specjalistyczna metoda leczenia, która polega na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych (por. Aleksandrowicz i in., 1976). W psychoterapii wykorzystywana jest wiedza teoretyczna i umiejętności psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy głównie osobom z zaburzeniami neurotycznymi, zaburzeniami osobowości i psychosomatycznymi, a więc - innymi słowy - z zaburzeniami psychogennymi, a także z takimi, które mają konsekwencje psychologiczne. W psychoterapii związek, jaki powstaje między terapeutą a pacjentem, jest często wykorzystywany w zamierzony sposób jako podstawowy środek leczenia. Jako zasadniczy cel psychoterapii traktuje się rozwój osobowości, zdrowie psychiczne oraz usuwanie chorobowych objawów pacjenta. W niniejszym podręczniku akademickim psychoterapia będzie rozumiana zgodnie z przytoczonym powyżej węższym znaczeniem pojęcia.

Definicje psychoterapii innych autorów akcentują podobne aspekty. I tak Jean Laplanche i Jean-Bertrand Pontalis (1996) podają, iż zgodnie z szerokim rozumieniem tego pojęcia psychoterapią jest każda metoda leczenia zaburzeń psychicznych lub somatycznych stosująca środki psychologiczne. Analogicznie Sheldon J. Korchin (1976) traktuje psychoterapię jako bliższą psychologicznemu leczeniu formę konwersacji, mającą terapeutyczny cel, polegającą na intencjonalnym zastosowaniu psychologicznych technik przez klinicystę, by doprowadzić do zmiany osobowości lub zachowania pacjenta. Także definicje przytoczone przez Stanislava Kratochvila (1974) ujmują psychoterapię jako: (1) lecznicze oddziaływanie na chorobę, zaburzenie lub anomalię środkami psychologicznymi, (2) zamierzone korygowanie zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi, (3) zamierzone i celowe oddziaływania psychoterapeuty na pacjenta przez kontakt psychoterapeutyczny, (4) zamierzone psychologiczne oddziaływanie na zaburzenia za pomocą bodźców wynikających z istnienia interakcji społecznej1. W definicjach psychoterapii przytaczanych przez Davida A. Brenta i Davida J. Kolko (1998) powtarza się znaczenie wykorzystywania relacji między pacjentem a psychoterapeutą dla celów terapeutycznych. Omawiając mechanizmy działania psychoterapii, autorzy uwzględniają również czynniki biologiczne (np. biologiczne predyktory sposobu reagowania pacjenta na terapię poznawczo-behawioralną). Jest to spójne z wynikami badań laureata nagrody Nobla - Erica Kandela nad fizjologią lęku; rezultaty te wykazały, że nie ma zasadniczej różnicy w mechanizmie działania środków psychotropowych i psychoterapii, punktem uchwytu zawsze są synapsy neuronów (za: Szelenberger, 2000).

Robert C. Carson i współautorzy (1988; 2003) stwierdzają, iż każda psychoterapia oparta jest na założeniu, że nawet w przypadku, gdy u pacjenta występuje patologia fizyczna, to jego percepcja, ocena, oczekiwania i strategie radzenia sobie również odgrywają rolę w rozwoju zaburzenia i są potrzebne, by nastąpił powrót do zdrowia. Z definicji zawartej w słowniku Arthura Rebera (2000) warto przytoczyć stwierdzenie, iż termin „psychoterapia" jest neutralny w stosunku do teorii leżącej u jej podstaw, zastosowanych metod lub formy i czasu trwania (innymi słowy poszczególne szkoły psychoterapeutyczne proponujące odmienne formy terapii opierają się na założeniach wywodzących się z różnych nurtów teoretycznych). Definicja ta również podaje, iż termin ten często bywa stosowany w skróconej formie - „terapia" (tak też zamiennie będzie używany w niniejszym akademickim podręczniku), a także informuje, że psychoterapeutą jest osoba o odpowiednim przeszkoleniu, stosująca ogólnie przyjęte metody (skrót od „psychoterapeuta" - przyjęty również w niniejszym podręczniku akademickim - to „terapeuta").

W zdecydowanej większości podręczników i monografii podejmujących problematykę psychoterapii można znaleźć jednolite stanowisko w kwestii, kto zajmuje się prowadzeniem psychoterapii (np. Bergin, 1971; Bergin, Garfield, 1994; Carson i in., 1988; 2003; Goldenberg, 1977; Coleman, 1956; Korchin, 1976; Jankowski, 1994; Strojnowski, 1985). Mianowicie przyjmuje się, iż nie ma dotychczas specyficznego zawodu psychoterapeuty, a psychoterapię prowadzą najczęściej psychologowie i psychiatrzy (por. Grzesiuk, 2000a).

Ujmując tę kwestię historycznie, należy przypomnieć, iż już w 1926 r. Zygmunt Freud napisał pracę poświęconą - jak to określił - „laickiej analizie". Praca ta stanowiła formę jego interwencji w reakcji na postępowanie prawne wszczęte przeciw nieposiadającemu medycznego wykształcenia członkowi Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego. Należy dodać, że skarga ta została w krótkim czasie wycofana. Twórca psychoanalizy, występując w obronie oskarżonego, wyraził przede wszystkim opinię, że psychoanaliza nie ma związku z medycyną. Traktował ją bowiem jako część psychologii - i to nie psychologii medycznej czy psychologii procesów chorobowych - ale po prostu psychologii2. Zdaniem Freuda dla pacjenta nie ma znaczenia, czy psychoanalityk jest lekarzem, czy też nie. Ponadto twierdził, iż w przypadku powstania podejrzenia choroby somatycznej u osoby poddawanej psychoanalizie, analityk (niezależnie od tego, czy posiada wykształcenie medyczne, czy nie) powinien skierować własnego pacjenta na konsultacje do lekarza medycyny; nie może bowiem sam równolegle prowadzić psychoanalizy i leczenia somatycznego u tego samego pacjenta. Ponadto twórca psychoanalizy wyrażał przekonanie, że wykształcenie medyczne nie jest konieczne do prowadzenia psychoanalizy, ponieważ studia medyczne nie przygotowują do tej formy praktyki. Aby stać się psychoanalitykiem, należy natomiast - jego zdaniem - odbyć specyficzne szkolenie, którego część - poza zdobywaniem wiedzy teoretycznej - stanowi odbycie własnej analizy treningowej oraz prowadzenie analizy pod superwizją doświadczonego analityka. Takie stanowisko jest podzielane obecnie przez zdecydowaną większość autorów podejmujących tę problematykę.

Psychoterapia - mało popularna przed II wojną światową - prowadzona była głównie przez psychiatrów; aktywność zawodowa psychologów ograniczała się bowiem wówczas przede wszystkim do stosowania testów psychologicznych (Bergin, Garfield, 1994). W Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej nastąpiły istotne zmiany, gdy pojawiła się konieczność opieki nad licznymi weteranami doświadczającymi problemów psychiatrycznych. Stworzono wówczas wiele wspieranych przez rząd programów szkoleniowych w zakresie psychologii klinicznej, a ich znaczną część stanowiła psychoterapia. Początkowo wzbudzało to protesty niektórych psychiatrów; jednakże obecnie prowadzenie zwłaszcza psychoterapii indywidualnej stało się funkcją głównie psychologów klinicznych. Psychiatrzy przyjmują coraz częściej pozycje medyczne - są konsultantami przepisującymi leki. Wyłącznie oni uprawnieni są bowiem do stosowania biologicznych procedur leczenia, czyli do posługiwania się takimi metodami, za pomocą których powrót do zdrowia następuje dzięki zmianie procesów somatycznych (np. farmakologiczne metody leczenia, a zwłaszcza stosowanie leków psychotropowych, elektrowstrząsy, psychochirurgia, terapia przez śpiączkę insulinową) (por. Jankowski, 1994; Carson i in., 1988; 2003; Goldenberg, 1977). Psychiatrzy - jak pisze Kazimierz Jankowski - dają się spychać na pozycje ściśle medyczne, delegując psychoterapię do psychologów, pracowników socjalnych, pielęgniarek. Natomiast w terapii rodzinnej i w psychoterapii grupowej w krajach o wysokim poziomie rozwoju tej dziedziny najczęściej specjalizują się przede wszystkim psychiatryczni pracownicy socjalni.

Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku rozważana była możliwość stworzenia odrębnego zawodu psychoterapeuty, ale ze względu na brak zwolenników nie ponawiano dalszych tego typu prób (Bergin, Garfield, 1994). Obecny stan rzeczy w krajach o znacznym rozwoju psychoterapii przedstawia się następująco. Psychoterapia jest prowadzona przez wymienionych wyżej reprezentantów trzech zawodów, a odrębny zawód psychoterapeuty - jak dotąd - nie powstał (Bergin, 1971). Podkreśla się, iż przedstawiciele żadnej z tych trzech profesji nie mają monopolu w obszarze psychoterapii, nie potrafią wykazać się wyższą efektywnością stosowanych metod terapeutycznych. Dlatego też przez towarzystwa ubezpieczeniowe do odpłatności za leczenie uprawnieni są zarówno psychiatrzy, psychologowie i, coraz częściej, pracownicy socjalni (Jankowski, 1994).

Podobnie w Polsce - najczęściej psychoterapia jest prowadzona przez psychologów, czego wyrazem jest to, iż właśnie reprezentanci tego zawodu stanowią większość członków Naukowej Sekcji Psychoterapii działającej w obrębie Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, a członkami Sekcji Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychologicznego są nieliczni lekarze psychiatrzy. Studia psychologiczne w większości uniwersytetów w naszym kraju prowadzą bowiem teoretyczne, a niekiedy także względnie intensywne praktyczne szkolenie w zakresie psychoterapii.

Polskie Towarzystwo Psychiatryczne przyznaje członkom Naukowej Sekcji Psychoterapii spełniającym określone kryteria certyfikaty i - analogicznie - członkowie Sekcji Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychologicznego otrzymują certyfikaty psychoterapeuty. Te certyfikaty mogą zdobyć tylko osoby, które po otrzymaniu dyplomu (głównie psychologa czy lekarza) przeszły specjalistyczne szkolenie w zakresie psychoterapii. Szkolenie takie obejmuje trzy zasadnicze formy kształcenia: (1) szkolenie dydaktyczne, dzięki któremu nabywana jest wiedza teoretyczna i ćwiczone są umiejętności praktyczne wykorzystywane przez psychoterapeutów, (2) odbycie własnej psychoterapii treningowej lub uczestniczenie w treningach psychoterapeutycznych i (3) prowadzenie psychoterapii pod superwizją doświadczonego terapeuty.

Przedstawionego powyżej dominującego na świecie stanowiska w sprawie uprawnień do prowadzenia psychoterapii nie podzielają bardzo nieliczni autorzy głoszący pogląd, iż tylko psychiatrzy mają prawo prowadzenia psychoterapii (Kokoszka, 1993; por. Aleksandrowicz, 1996; 2000). Twierdzą oni, iż przepisy o wykonywaniu zawodu lekarza, upoważniające do posługiwania się wszystkimi metodami leczenia, czynią go jedynym dysponentem tych uprawnień. Ich zdaniem, aby leczyć, trzeba mieć wiedzę medyczną; leczenie psychoterapeutyczne zmierza bowiem do usunięcia objawów chorobowych, zaburzeń przeżywania, które są odpowiedzialne za powstanie chorób psychogennych.

W tej argumentacji pomijany jest fakt, iż - abstrahując od istnienia wielu szkół - można wyróżnić dwie zasadnicze kategorie teorii psychoterapii (por. Goldenberg, 1977). Do pierwszej zaliczane są teorie natury psychologicznej, zwłaszcza cztery główne nurty teoretyczne, takie jak psychoanaliza, podejście behawioralno-poznawcze, podejście humanistyczne (fenomenologiczno-egzystencjalne) oraz systemowe (por. Grzesiuk, 1994; 2000; 2000a). Zdecydowana większość psychoterapeutów w praktyce opiera się na tych właśnie teoriach; by stosować je w praktyce terapeutycznej, odbywają (po uzyskaniu dyplomu zazwyczaj psychologa lub lekarza) wymienione wyżej szkolenia podyplomowe. Drugą grupę teorii psychoterapii stanowią teorie genetyczne, które zakładają związek genetycznych defektów z psychologicznymi dysfunkcjami. Te teorie współwystępują z medycznymi metodami terapii (jak np. farmakoterapia, elektrowstrząsy, psychochirurgia) i - to zrozumiałe - do ich stosowania uprawnieni są wyłącznie lekarze.

Inny typ argumentacji, przytaczanej przez nielicznych zwolenników poglądu przyznającego prawo prowadzenia psychoterapii wyłącznie lekarzom, wprowadza pojęcie „pomocy psychologicznej". Zgodnie z tą argumentacją tylko lekarz ma prawo leczyć pacjentów, stosując psychoterapię, a psycholog powinien ograniczać się do stosowania pomocy psychologicznej. Innymi słowy stwierdzają, że zadania psychologa powinny ograniczać się do pełnienia funkcji doradcy, pomocnika psychologicznego, który ma tworzyć nastrój poprawiający samopoczucie klienta, pocieszać go, rozładowywać napięcia emocjonalne, zaspokajać jego aktualne potrzeby. To stanowisko pomija fakt, iż z podawanej w podręcznikach psychologii klinicznej definicji „pomocy psychologicznej" wynika, że wyodrębnia się cztery jej kategorie, mianowicie: psychoterapię, rehabilitację psychologiczną, interwencje kryzysowe oraz profilaktykę (np. Sęk, 1998).

W niniejszym podręczniku akademickim przedstawiamy wiedzę na temat psychoterapii, stanowiska uwzględniające dość powszechnie przyjmowane poglądy, główne orientacje teoretyczne istniejące w światowej literaturze przedmiotu. Wiedza dotycząca psychoterapii - zwłaszcza że nie ma w tym obszarze jednej, ogólnie przyjętej koncepcji - nie jest łatwa do uporządkowania. Usystematyzowaliśmy ją, wyodrębniając w trzech woluminach 11 części (oraz Aneks), w których zdajemy relację ze stanu wiedzy, jaki znajduje odbicie w literaturze, do której sięgaliśmy, pisząc prace naukowe, prowadząc badania i jaką przekazujemy w toku specjalizacji o nazwie „psychoterapia", ucząc studentów Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autorami tych części są przede wszystkim pracownicy Katedry Psychopatologii i Psychoterapii: prof. dr hab. Lidia Grzesiuk (kierownik Katedry), dr Mirosława Huflejt-Łukasik, dr Jadwiga Rakowska (kierownik dydaktycznej Pracowni Psychologii Klinicznej Człowieka Dorosłego w obrębie tej Katedry) oraz dr Marek Jasiński. Do zespołu autorskiego należą także byli pracownicy Katedry: dr hab. Maria Lis-Turlejska, dr hab. Barbara Tryjarska, dr hab. Ewa Trzebińska, dr Szymon Chrząstowski oraz lek. med. Zbigniew Sokolik. O napisanie tekstów poprosiłam także wypromowanych przeze mnie doktorów - dr hab. Urszulę Jakubowską, dr Małgorzatę Starzomską (napisała rozprawę doktorską nt. anoreksji i bulimii, 2000) oraz dr. Piotra Kiembłowskiego (jego praca doktorska dotyczyła badań nad przemocą seksualną). Do współpracy zaprosiłam również cztery osoby reprezentujące inne kliniczne katedry Wydziału Psychologii UW: prof. dr hab. Marinę Zalewską, dr hab. Aleksandrę Łuszczyńską, dr Katarzynę Schier i dr Małgorzatę Dragan; a ponadto dr Elżbietę Galińską, dr. nauk med. Sławomira Murawca, dr Bognę Szymkiewicz, dr. Piotra Olafa Żylicza, lek. med. Zenona Waldemara Dudka i mgr Magdalenę Gulcz.

Część pierwsza niniejszego „tomu" podręcznika akademickiego Psychoterapia. Teoria dotyczy nurtów teoretycznych w psychoterapii. Rozpoczyna ją informacja o występujących w literaturze przedmiotu zasadach porządkowania głównych nurtów w psychoterapii. W początkowych rozdziałach omawiane są założenia dotyczące mechanizmów powstawania zaburzeń oraz praktyki psychoterapeutycznej przyjmowane w czterech głównych nurtach: w psychoanalizie (rozdział 1), podejściu behawioralno-poznawczym (rozdział 2), podejściu humanistyczno-egzystencjalnym (rozdział 3) oraz systemowym (rozdział 4). Najobszerniejszy jest rozdział poświęcony psychoanalizie, której twórca i reprezentanci opisali podstawowe, ważne zjawiska zachodzące w psychoterapii (takie m.in. jak przeniesienie, opór, przeciwprzeniesienie, wgląd). Następnie w rozdziale 5 przedstawione są cztery studia przypadków ilustrujące odmienne w każdym z tych czterech głównych nurtów sposoby pracy psychoterapeutycznej. W kolejnym, 6 rozdziale, zaprezentowane zostały założenia, na których opierają się ważniejsze szkoły psychoterapeutyczne niedające się zaklasyfikować do wyróżnionych głównych nurtów teoretycznych (takie m.in. jak analiza transakcyjna, terapia Ericksonowska, terapia transpersonalna, psychoterapia zorientowana na proces, podejście eklektyczne do psychoterapii). Część I podręcznika kończy rozdział 7 pokazujący psychoterapię z perspektywy neurobiologicznej, czyli informujący o tym, jak można rozumieć oddziaływania psychologiczne w kontekście wyników współczesnych badań oraz stanu wiedzy na temat relacji między psychiką a jej fizjologicznym substratem, mózgiem. Umieszczenie tej problematyki w podręczniku jest niezbędne ze względu na znaczny rozwój naukowych dyscyplin eksplorujących związki między strukturą i funkcjonowaniem mózgu a relacjami interpersonalnymi.

Część druga książki Psychoterapia. Teoria zawiera uogólnienia dotyczące procesu psychoterapeutycznego. W rozdziale 8 omawiane są przygotowania do rozpoczęcia psychoterapii (nawiązanie kontaktu z pacjentem, postawienie diagnozy i zawarcie z nim kontraktu) oraz w rozdziale 9 scharakteryzowany jest przebieg procesu psychoterapii (jego zasadnicze etapy, warunki przebiegu psychoterapii i możliwe błędy psychoterapeuty). W części trzeciej książki scharakteryzowane są podstawowe zjawiska zachodzące w psychoterapii opisywane przez reprezentantów głównych nurtów teoretycznych. W rozdziale 10, poświęconym ustosunkowaniom zachodzącym między pacjentem a psychoterapeutą, wyodrębnione zostały takie zjawiska, jak: występujące u pacjenta przeniesienie, współpraca psychoterapeutyczna, obserwowane u psychoterapeuty przeciwprzeniesienie oraz kontakt między pacjentem a psychoterapeutą. Kolejne rozdziały dotyczą oporu pacjenta wobec zmiany, przeciwoporu występującego u psychoterapeuty (rozdział 11), odreagowania i ekspresji „ja" (rozdział 12), uświadamiania, wglądu i modyfikacji schematów poznawczych (rozdział 13) oraz społecznego uczenia się i uczenia się umiejętności (rozdział 14).

W kolejnych trzech rozdziałach części IV książki przedstawione są techniki pracy psychoterapeutycznej specyficzne dla głównych nurtów teoretycznych w psychoterapii: psychoanalizy (rozdział 15), terapii behawioralno-poznawczej (rozdział 16) i terapii humanistyczno-egzystencjalnej (rozdział 17). W rozdziale 18 omówione są techniki wykorzystywane przez reprezentantów znaczących szkół psychoterapii niedających się zakwalifikować do czterech głównych nurtów teoretycznych (m.in. w terapii Eriksonowskiej, w bioenergetyce Lowena); a w rozdziale 19 inne techniki psychoterapii (psychodrama, muzykoterapia, wizualizacja i intepretacja marzeń sennych).

Mam nadzieję, że wydanie wszystkich trzech książek stanowiących nowocześnie opracowany podręcznik akademicki i obejmujących, na ile było to możliwe, obszerny zakres zagadnień współczesnej psychoterapii, będzie cenną pomocą w nauczaniu psychoterapii, pogłębianiu wiedzy teoretycznej oraz umiejętności praktycznych psychologów i psychoterapeutów, jak też wskaże zasadnicze kierunki szkoleń i badań nad psychoterapią. Książki te powinny zapełnić lukę, jaka powstała w zakresie nauczania psychoterapii w Polsce od czasu wydania w 1994 r. jednotomowej pozycji pod moją redakcją. Dystans, jaki dzieli oba opracowania podręcznikowe, ukazuje - z jednej strony - dynamiczny rozwój psychoterapii w Polsce, a z drugiej świadczy o postępie psychoterapii jako metody leczenia.

prof. dr hab. Lidia Grzesiuk